Uit het leven van de patriot Lambert Tieleman de Roller
Dit verhaal is eerder verschenen in De Nederlandsche Leeuw, 2022, jaargang CXXXVIII. Nr. 1. Na de publicatie zijn nieuwe gegevens boven water gekomen. Deze aanvullende informatie is in de onderstaande tekst verwerkt. De spelling van 'Tieleman' is in de bronnen niet consequent. Het wordt geschreven als Tileman, Tilman, Tuleman, Tielman en Tieleman. Lambert Tieleman ondertekende zijn brieven als LT de Roller en schreef zijn voornaam niet voluit. Ik hou de schrijfwijze Tieleman aan.
Inleiding
Algemeen beeld
Aan het einde van de achttiende eeuw was het onrustig in Europa en Amerika. Het volk wilde meer zeggenschap en democratie. In Frankrijk leidde dit tot een revolutie en uiteindelijk tot de executie van koning Lodewijk XVI. De Engelse koloniën in Amerika wilden niet meer afhankelijk zijn van het moederland. Ook in Nederland wilde men politieke veranderingen. Al in het midden van de achttiende eeuw werd de macht van de regenten te breken.1)
Stadhouder Willem V bleef de regenten steunen. Nederland (Amsterdam) steunde de Engelse koloniën in Amerika in hun strijd tegen het moederland. Dit mondde uit in de Vierde Engelse Oorlog die voor Nederland slecht afliep. Nederland raakte een deel van haar koloniën kwijt. Ondertussen ging het steeds slechter met de Nederlandse economie. Er kwamen opnieuw protesten tegen de regenten en hun vriendjespolitiek. De gegoede burgerij wilde van de regenten af en omdat de stadhouder de regenten bleef steunen, wilde men hem uiteindelijk ook kwijt. Er werd eerst anoniem tegen het bewind van Oranje en de regenten geprotesteerd. Later werd openlijk protest aangetekend. Op 25/26 september 1781 verscheen het anonieme pamflet ‘Aan het Volk van Nederland’. Later werd bekend dat Van der Capellen tot den Pol hiervan de auteur was. In het pamflet trok hij van leer tegen Stadhouder Willem V en riep op tot meer democratie (o.a. minder corruptie en minder vriendjespolitiek).2) Deze oproep wordt gezien als de geboorte van de patriottische beweging.
De onvrede resulteerde in het oprichten van vrijkorpsen en exercitiegezelschappen en het afzetten van prinsgezinde stadsbesturen in onder andere Amsterdam, Utrecht, Elburg, Hattem en Franeker. Er vonden schermutselingen plaats tussen de vrijkorpsen van de patriotten en het leger van de stadhouder. De macht van Willem V nam af en met de aanhouding door het vrijkorps uit Gouda van zijn vrouw, Prinses Wilhelmina van Pruisen, op 28 juni 1787 in Goejanverwellesluis, kwam de weg vrij voor buitenlandse inmenging.3) Pruisen kwam Willem V eind 1787 te hulp en zijn macht werd hersteld. De patriotten werden vervolgd. De leiders van de patriotten vluchtten naar Frankrijk waar zij asiel kregen. In 1795 vielen de Franse troepen met hulp van het Bataafs Legioen, waarin naar Frankrijk gevluchte patriotten dienden, Nederland binnen en ontstond de Bataafse Republiek waarin de patriotten hun idealen probeerden te verwezenlijken. Zo kwam op 1 mei 1798 ‘De Staatsregeling 1798’ tot stand. Deze regeling wordt gezien als de eerste Grondwet. In de regeling werd o.a. bepaald dat mannen van 20 jaar en ouder stemrecht hebben, ieder voor de wet gelijk is en men vrijheid van meningsuiting heeft.4)
Wie was Lambert Tieleman de Roller?
Het gezin waaruit Lambert Tieleman de Roller stamt:
DAVID HENDRIK DE ROLLER, wijnhandelaar, geb. Bredevoort 3 febr. 1706, overl. Zutphen 16 nov. 1758, tr. Almen 8 mei 1735 GEERTRUI(J)D ABBING, geb. Zutphen 27 april 1717, overl. Zutphen 19 febr. 1764.
Uit dit huwelijk:
1. JAN HENDRIK DE ROLLER, wijnhandelaar, geb. Zutphen 4 febr. 1736, overl. Zutphen 1 mei 1780, tr. Gorssel 27 juni 1763 GERHARDA EXALTO D’ALMARAS, geb. Zutphen 11 aug. 1743, overl. Zutphen 13 jan. 1817. Uit dit huwelijk zes kinderen.
2. WITTIA DE ROLLER, geb. Zutphen 14 nov. 1738, overl. Zutphen 22 april 1739.
3. ANNA ELISABETH DE ROLLER, ged. Zutphen 20 maart 1740, overl. Zutphen 3 mei 1740.
4. HENDRIK JAN (Henricus Johannes) DE ROLLER, predikant, geb. Zutphen 25 aug. 1741, overl. Doesburg 27 aug. 1818, tr. Doesburg 28 maart 1811 CHRISTINA AGNITA RASCH, geb. Doesburg 28 okt. 1763, overl. Steenderen 1 april 1837.
5. DAVID VAN SONSVELD DE ROLLER, klerk/secretaris stad Zutphen, geb. Zutphen 21 april 1744, overl. Oeken/Brummen 8 jan. 1817, tr. Gorssel 30 juni 1768 GEERTRUID DERKS, geb. Leesten (Warnsveld) 1 nov. 1743, overl. Deventer 28 jan. 1822. Uit dit huwelijk tien kinderen.
6. LAMBERT TIELEMAN DE ROLLER, Houthandelaar, geb. Zutphen 27 jan. 1747, overl. Rijssel sept. 1793, tr. Zutphen 26 juni 1769 JOHANNA MIDDELBURG, ged. Deventer 12 juli 1731, overl. Olst 6 mei 1804.
7. WILLEM ANTONIJ DE ROLLER, apotheker, geb. Zutphen 17 dec. 1749, overl. Amsterdam 9 dec. 1778, tr. Amsterdam 31 dec. 1772 PETRONELLA HAVERKAMP, geb. Amsterdam ca. 1745, overl. Amsterdam 3 jan. 1822.
8. WITIA DE ROLLER, geb. Zutphen 16 juli 1752, overl. Zutphen 1 aug. 1752.
9. ANNA ELISABETH DE ROLLER, geb. Zutphen 16 juli 1752, overl. Zutphen 7 aug. 1752.
10. ANNA ELISABETH DE ROLLER, geb. Zutphen 28 juli 1753, overl. Doesburg 14 febr. 1799. Ongehuwd.
Op 5 september 1776 vroeg Lambert Tieleman aan het stadsbestuur van Zutphen toestemming om een pakhuis (loge), te mogen bouwen aan de kade van de IJssel nabij de Marspoort en de toenmalige Houtwal. Na het aanpassen van de bouwplannen kreeg hij hiervoor toestemming.6 Op 19 maart 1777 was het pakhuis in gebruik en werd, deels op kosten van Lambert Tieleman, de weg naar het pakhuis bestraat.7 Op een kaart uit 1782 is het pakhuis aangegeven (zie afbeelding 1).
Afbeelding 1. Links: Kaart waarop rechts onder het pakhuis van de heer De Roller op is aangegeven. Rechts: Detail pakhuis 8
Op 13 augustus 1777 vroeg Lambert Tieleman octrooi aan voor de periode van 25 jaar om een zijdewinderij op te mogen richten waar de kinderen van de diaconie een vak konden leren.9 Het octrooi werd verleend voor een periode van 15 jaar.
Op 6 november 1779 werden Lambert Tieleman de Roller en Adriaan Schaaij betrapt tijdens het illegaal jagen met honden en snaphanen onder Almen in het Schoutambt Zutphen (een snaphaan is een verbeterde versie van de musket waarbij een stuk vuursteen (vuursteenslot) voor de ontsteking zorgt (zie afbeelding 2)). Zij werden veroordeeld tot een boete van 30 pond per persoon, exclusief de gerechtskosten. Op 30 december was het totaal bedrag van 90 pond betaald.10
Afbeelding 2. Links: Snaphaan Model Charleville Modèlle 1766 (bron: SnCC BY-SA 2.0 – Antique Military Rifles – wiki). Rechts: Vuursteenslot 11
Patriot in Zutphen
Vanaf 1 april 1783 trad Lambert Tieleman met elf andere personen op als gecommitteerde van verontruste burgers (patriotten) van Zutphen (zie afbeelding 3). Als spreekbuis van de burgers maakten de gecommitteerden de grieven van de burgers tegen de magistraat kenbaar. Dit deden ze onder andere door ingezonden brieven die in diverse kranten zijn opgenomen (zie bijlage 1 ). De ingezonden brieven dateren vooral uit de jaren 1783 en 1784. Ze werden overgenomen in jaarboeken (zie bijlage 2 ). De brieven en rekwesten waren ondertekend door de vertegenwoordigers van de burgers van Zutphen waaronder ook Lambert Tieleman de Roller.
Afbeelding 3. Benoeming van gecommitteerden van Zutphen
(bron: J. Allart, Zaaken van staat en oorlog betreffende de Verenigde Nederlanden zedert het begin van het jaar 1780. 15e deel (Amsterdam 1791) 98
De onderlinge spanningen liepen hoog op en de partijstrijd had ook zijn weerslag op de familieverhoudingen. Uit een artikel in de Leydse Courant van 12 mei 1783 blijkt dat de familie van Lambert Tieleman verdeeld is in patriotten en orangisten (zie afbeelding 4). Welk familielid men moet rekenen tot dit ‘naaste bloed’, vermeldt de geschiedenis niet.
Afbeelding 4. Uitsnede uit de Leydse Courant 12 mei 1783 waarin wordt vermeld dat o.a. Lambert Tieleman ‘wraakzugt’ van zijn eigen bloed heeft ondervonden
Op 2 april 1784 vond er in Zutphen een incident plaats. Lambert Tieleman verzocht de hopman van de Laarpoortcompagnie om als vrijwilliger met de compagnie te mogen exerceren en zich te bekwamen in het gebruik van wapens. De hopman verwees hem naar het stadsbestuur aangezien hij hierover niet mocht beslissen. Lambert Tieleman vond dat hij als vrij burger het recht had om deel te nemen aan de exercitie aangezien dit in Arnhem en Deventer wel mogelijk was voor vrije burgers. In de middag kwam Lambert Tieleman bewapend naar het oefenveld vanwaar hij werd weggestuurd.12 Door de patriotten werd dit gezien als een inbreuk op hun rechten als vrije burgers en als een moedwillige provocatie.13
De situatie begint in 1786 meer en meer op een revolutie te lijken. Op 8 augustus 1786 nam het exercitiegezelschap van Hattem, onder leiding van Herman Willem Daendels, de macht in de stad over.
Herman Willem Daendels
Daendels werd in 1762 te Hattem geboren. Hij studeerde rechten in Harderwijk en werd de Hattemse leider van de opstand tegen Willem V. De stadhouder stuurde troepen naar Hattem om de rust te herstellen en Daendels vluchtte eerst naar Overijssel en later naar Duitsland. In augustus 1787 schaakte Daendels zijn toekomstige vrouw Aleida van Vlierden (geb. Hattem 1768 – overl. Hattem 1848). Zij was de dochter van de oranjegezinde luitenant kolonel Constantius van Vlierden. Ze vluchtten Hattem uit en reisden naar Lage (bij Bentheim), waar zij op 19 augustus 1787 trouwden. Mogelijk was zij toen al zwanger van Daendels. In 1788 werd Daendels op straffe des doods voor eeuwig uit Gelderland verbannen. Hij kreeg asiel in Frankrijk waar in 1792 het Bataafs legioen werd opgericht dat uit gevluchte patriotten bestond. Daendels kreeg de leiding over dit legioen dat in 1793 en 1795 deelnam aan de Franse veldtochten tegen Nederland. Van 1808-1811 was hij gouverneur-generaal van Nederlands-Indië waar hij onder andere de infrastructuur verbeterde. In 1811 werd hij generaal in het leger van Napoleon en hij nam deel aan de veldtocht naar Moskou. In 1815 werd Daendels door Koning Willem 1 tot gouverneur generaal in Elmina benoemd waar hij in 1818 overleed.
In september 1786 was Lambert Tieleman in Hattem om het exercitiegezelschap van Daendels te steunen in zijn strijd tegen de troepen van de Stadhouder die de stad belegerden. Hattem werd echter zonder veel moeite door de troepen van de Stadhouder ingenomen. Daendels vluchtte naar Overijssel. H.T. Ament, oud patriot, beschreef in zijn memoires hoe men vanuit Zutphen het bedreigde Hattum te hulp schoot.14
Herinneringen van den patriot H.T. Ament, door Mr. A. Haga
Zoo liep het jaar 1785 en begin van 1786 ten einde; verdeeldheid, onrust en wraakzucht vermeerderde van dag tot dag, tot dat de Stadhouder goed vond een zijner guarde du corps burgemeester van Hattum te maken. De regering weigerde deselve te ontvangen en wierd daar in door de schutterij en vrijcorps ondersteund. De Staten van Gelderland verzochten van den Stadhouder ondersteuning van militairen en zonden aan het hoofd derzelve een Hofsmomboir - zoo veel als voorheen in Vriesland substituut Procureur Generaal - naar Hattum. De Gemeenebest-gesinde partij, daar van onderricht, zochten ondersteuning bij de gewapende korpsen; van Zwol, Deventer, Kampen en andere Overijsselsche steden schoten dezelve opentlijk Hattum te hulp, als zijnde de Staten van Overijzel die partij toegedaan. Van Zutphen zakten wij in het geheim des avonds met een schip, waar in 60 man met geweren en wapens en 3 officieren waaronder de Roller als kapitein, den IJzel af en waren des anderen daags te Hattum, alwaar wij door den adjudant naderhand generaal Daandels van biljetten ter inkwartiering wierden voorzien. Van de kant van Overijzzel wierd alles tot verdediging aangelegd, aan het Katerveer een batterij van 6-18 , zoo als ook een bedekte weg van Hattum tot aan den IJssel, alwaar verscheidene schepen en ponten lagen om, zoo wij moesten retireeren, een veylige overtogt te hebben, het welk kort daar na ook plaats had, daar het bataljon van Plettenburg met zwaar geschut, waar onder houwitzers, tegen de stad avanceerden en met het zelve de stad beschoten, welke geheel van geschut onvoorzien, was het onmogelijk stand te houden, te meer als men in aanmerking neemt de zwakheid der stad als zijnde bijna geheel zonder wallen, zoo dat wij na gedane opeissching en na dat er eenige houwitsers in de stad gevallen waren, dezelve verlieten en door de bedekte weg naar het Katerveer retireerden, wordende door de batterij 6-18 alle aanval der militairen afgeweerd. Wij, zoo ook de meeste manlijke inwoonders, kwamen met de aanwezige vaartuigen alle behouden over, behalve de baron van Keppel, welke van een ander schip dan waar in ik was overboord viel en verdronk; van het Katerveer marcheerden wij na Zwol, alwaar wij tegen den avond aankwamen, afgemat door honger en dorst, alwaar wij in de kerken wierden gebragt en aldaar brood, kaas en bier ontvingen en nog dien zelfden avond ingekwartierd.
Op 9 mei 1787 was Lambert Tieleman als officier van de Auxiliairen, vrijwilligers, uit Zutphen betrokken bij de slag bij Jutphaas (zie afbeelding. 5).15 De patriotten versloegen hier de troepen van de Stadhouder die probeerden op te rukken naar Utrecht waar de orangisten uit het stadsbestuur waren gezet door de patriotten die hier onder leiding stonden van Quint Ondaatje (1758-1818). Ondaatje was een rechtenstudent die de leider was van de Utrechtse patriotten.
Afbeelding 5. Vuurgevecht aan de Vaartse Rijn tussen Patriotten en de troepen van Van Brunswijk
(bron: Wikipedia, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Jonas_Zeuner_-_Vuurgevecht_aan_de_Vaartse_Rijn.jpg (URL geraadpleegd 11 juli 2020))
In september 1787 vielen de Pruisische troepen Nederland binnen en de ene patriottische stad na de andere werd ingenomen.16 De patriotten verzamelden zich vervolgens in Amsterdam maar ook deze stad viel op 10 oktober 1787 in Pruisische handen.17 Het herstel van de macht van Oranje liep uit op plunderingen en vernielingen van eigendommen van de patriotten en mishandeling. Lambert Tieleman had volgens de vluchtelingenlijst van Rosendaal circa 8000 livres schade opgelopen tijdens deze omwenteling.18
1788
Op 5 maart 1788 werden Lambert Tieleman en zijn vrouw Johanna als lidmaat van de kerk uitgeschreven. Bij de uitschrijving werd niet vermeld naar welke plaats zij vertrokken (zie afbeelding 6).
Afbeelding 6. Uitschrijving van Lambert Tieleman, lidmaten boek gereformeerde kerk Zutphen
(bron: ECZ, RAZ, Inventaris van het archief van de Kerkenraad van de Hervormde Gemeente te Zutphen (1591-1970) (toegangsnr. 0063), inv.nr. 81: lidmaatboeken 1770-1799)
Met het herstel van de macht van Oranje vluchtten veel patriotten naar het buitenland. Zo ging Daendels met zijn vrouw Aleida naar Brussel. Zij vroegen hier bij de Franse overheid financiële steun aan, maar hun verzoek werd afgewezen omdat men aan de wettigheid van hun huwelijk twijfelde.19
Daendels kwam daarom met zijn vrouw Alida in februari 1788 naar Kampen om daar opnieuw te trouwen. Op 4 maart beviel Alida daar van een dochter die bij de geboorte overleed.20 Op 7 maart, toen Alida nog herstellende was van de bevalling en te bed lag, maakte zij een besloten testament. Lambert Tieleman de Roller was als momber mede-ondertekenaar van dit testament van Alida van Vlierden (omdat vrouwen in deze tijd niet handelingsbekwaam waren moesten zij bijgestaan worden door een voogd / momber) (zie afbeelding 7). Volgens het testament kregen de armen van Kampen en de Bovenkerk een bedrag en Daendels zou bij het overlijden van Alida 8000 gulden erven.21 Op 10 maart trouwde ze voor de tweede keer met Daendels, nu wel wettig. Eén dag later werd hun dochter in Hattem begraven.22
Afbeelding 7. Ondertekening besloten testament Alida van Vlierden
(bron: SAK, RAK (toegangsnr. 0014), inv.nr. 161-205: Besloten testamenten, 7 maart 1788)
De deelname van Lambert Tieleman aan de gewapende strijd tegen Oranje leidde tot zijn verbanning uit Gelderland voor een periode van 15 jaar (zie afbeelding 8). Lambert Tieleman en Johanna hadden de Nederlanden al voor de verbanning verlaten. Hoe hun vluchtroute liep is niet bekend. Veel vluchtelingen gingen via Brussel of Antwerpen naar Frankrijk.
Na het herstel van de macht van Oranje keerde de rust geleidelijk terug. Op 6 mei 1790 kregen veel Gelderse patriotten gratie. De gratie gold echter niet voor de kopstukken van de patriottische beweging. Lambert Tieleman de Roller en de meeste andere gecommitteerden uit 1783 kregen geen gratie (zie afbeelding 9).23
Afbeelding 8. Bekrachtiging verbanning door Hof van Gelre en Zutphen van o.a. Lambert Tieleman
(bron: GA, HGZ (toegangsnr. 0124), inv.nr. 186: Mis Res. 1690-1811, 18 juli 1788)
Afbeelding 9. Lijst van de patriotten die geen gratie kregen24
De Franse periode
Afbeelding 10. Inschrijving van Lambert Tieleman als vluchteling
(bron: Tresoar, Court Lambertus van Beyma, toegangsnr. 318-06, inv.nr. 24: Algemene lijst van gegeven onderstand 1789 (juni 1789))
Lambert Tieleman was actief binnen de vluchtelingen gemeenschap. Zo is er een levendige correspondentie tussen Lambert Tieleman en Court Lambert van Beyma over politieke, zakelijke en persoonlijke onderwerpen. Op 28 december 1789 schrijft Lambert Tieleman aan Van Beyma:27
Amice,
De beide heren Zijlstra en mijn persoon zijn voornemens om op morgen van hier na St Omer te vertrekken, waar wij uwegeb zeer vriendelijk solliciteren om de heer Le Grand van onze komst te informeren, en Zned te verzoeken om ons op morgen avond nog klaar te helpen opdat wij den volgende morgen wederom wouden vertrekken. In l' Hotel duinkerquen gaan wij logeren, mag ik uwegeb mede solliciteren om haar ook van ons komst te doen verwittigen, op dat het er soms vol mag te komen.
TT
LT de Roller
Hij verwees in zijn brieven onder andere naar zijn zwager, de broer van zijn vrouw, Jan Middelburg, die al in 1787 met zijn vrouw en zoon naar Frankrijk was gevlucht.28
Brief aan Monsieur C.L. van Beyma, Refuge Hollandais St Omer 17 dec. 1790
Amice,
Morgen zijnde Zaterdag den 18 dezer is ons voornemen (Lambert Tieleman en zijn vrouw Johanna) van hier te vertrekken, en hopen u dan ’s middags tegen 5 uur uwelzijn te ontmoeten. Wij hebben hier een rijtuig aangenomen, dat ons direct zal overbrengen. 'T bed mogt niet passeren, dog de vrienden hier zullen het met een bijlander (vrachtschip) laten besorgen. Door deze historie zullen wij van uw vriendelijkheid om te logeren niet kunnen profiteren, dus verzoeke te laten horen of er in 't Hotel Duinkerquen plaats voor ons is. Dat Le Grand mij de penningen mag medegeven. ben zeer haastig.
D, 17 dec. 1790
TT de Roller
Gelieve mijn zwager hiervan kennis te geven.
De vluchtelingen werden in eerste instantie in Sint Omaars gehuisvest maar dit bracht te veel onrust en overlast voor de omgeving. Door meningsverschillen tussen Van Beyma en Johan Valckenaer, die verantwoordelijk waren voor de huisvesting, ontstonden binnen de vluchtelingengemeenschap twee kampen. De Franse regering nam daarom de organisatie van de vluchtelingen over. Naar aanleiding van scheldpartijen, lasterpraat, intimidatie en het gooien van stenen werden ruziezoekers vastgezet. Het betrof hier aanhangers van Van Beyma. Ook de uitlatingen van ene Hoetink tegen Valckenaer werden hard bestraft.29 Mensen werden gevangengezet en Hoetink werd zelfs Frankrijk uitgezet.
Om de vastgezette oproerkraaiers te helpen werd in Sint Omaars het gezelschap 'Het Eykenblad' opgericht.30 In Duinkerken werd in september 1789 het gezelschap 'De Palmboom' opgericht: 'Geselschap ter redding – zo dit mogelijk is – van zulken onder de vluchtelingen die buiten hun schuld in ongeluk geraken'. Lambert Tieleman de Roller was secretaris van het gezelschap De Palmboom.31 Lambert Tieleman werd namens De Palmboom samen met Villeneuve van het Eyckenblad naar Parijs gestuurd om te pleiten voor de vrijlating van de gevangen oproerkraaiers. Hun bemiddeling leverde geen concrete resultaten op.32 Uiteindelijk werden de gevangenen toch vrijgelaten.
Op 31 maart 1790 werd in Duinkerken de Vrijmetselaars loge 'De Waare Bataven' opgericht. Lambert Tieleman was een van de leden.33 In de loge leerde hij onder andere Hayo Tuinhout kennen, die grootmeester was.
Op 1 juli 1790 richtte Quint Ontdaatje de 'Broederschap de Nederlandse Unie' op om de partijen te verenigen en gezamenlijk het algemeen belang te dienen. Voor Van Beyma was deze broederschap niet radicaal genoeg. Lambert Tieleman de Roller werd eind 1790 ook lid van de Broederschap de Nederlandse Unie, tot grote onvrede van Van Beyma, die vond dat Lambert Tieleman hun vriendschap hiermee op het spel zette.34 Valckenaer vertrok naar de Republiek en de bestorming van het paleis van de Franse Koning zorgde ervoor dat de vluchtelingen niet meer in de interne tweestrijd geïnteresseerd waren. Ze volgden de resultaten van de Franse revolutie en probeerden hun lobby bij de Franse regering, voor een militair ingrijpen in de Nederlanden, zo goed mogelijk aan de veranderende omstandigheden aan te passen.
In december 1790 vraag Lambert Tieleman aan Van Beyma of deze een reispas voor zijn knecht Anton Bouwmeester kan regelen omdat deze werk wil zoeken om zijn handwerk, zilversmid, te kunnen onderhouden. In deze brief geeft Lambert Tieleman ook aan dat zij woningen hebben gevonden in Chantilly, ten noorden van Parijs. In het begin van 1791 verhuizen de schrijver Petrus de Wacker van Zon en zijn vrienden Lambert Tieleman de Roller en Jacques Gerard Diriks naar Chantilly.35 Vanuit Chantilly kondigt Lambert Tieleman zijn bezoek aan St Omer aan en verzoekt om een vaatje haring te regelen.36
a Monsieur
Monsieur le Beyma Hollandais
St Omer
le 6 aug 1792
Chantilly den 6 augs 1792
Waarde vriend,
Mijn voornemen is om aanstaande donderdag zijnde den 9 den dezer / indien er geen verhindering komt / met mijn vrouw van hier op St. Omer te vertrekken al waar wij ons mogelijk één dag zullen ophouden; Als dan hoop ik het plaisier te hebben van u nevens mevrouw Beyma in welzijn te zullen ontmoeten.
Mag ik de vrijheid nemen om uw te verzoeken om voor mij te kopen of voor mij van Graveliene voor mij te ontbieden een vaatje haaring van 70 of 80 stux opdat ik het zelve met het rijtuig waarmede wij koomen herwaards woude zenden.
Zaterdag avond of zondag hoop ik dan het plaisier te hebben van uit te zien waar na ik zeer lange verlangd heb. Na ons compliment aan mevrouw Beyma en verdere vrienden gemaakt te hebben, getuige ik oprecht te zijn. In haast,
van Zon doet uw hartelijk groeten.
TT De Roller
Na de executie van Lodewijk XVI op 21 januari 1793 begon in Frankrijk de jacht op koningsgezinden. Om te voorkomen dat hij voor koningsgezind aangezien zou worden paste Lambert Tieleman zijn zegel aan. Zijn zegel bestond uit een variatie op het familiewapen, een rad met leliespaken. De Franse koningen voerden een wapen met lelies. Lambert Tieleman gebruikte vanaf 1792 een zegel met een monogram, dat uit een vervlochten L, T, D en R bestaat (zie afbeelding 11). Het is mogelijk dat het nieuwe lakzegel door Bouwmeester is gemaakt.
Afbeelding 11. Zegel van Lambert Tieleman, links; voor december 1792, rechts; vanaf december 1792
In Duinkerken richtten de uitgeweken patriotten in 1792, met toestemming van de Franse regering, op initiatief van Daendels, het ‘Bataafs Legioen’ op. Lambert Tieleman werd kapitein van de pioniers in dit legioen. In 1793 werden de Oostenrijkse Nederlanden en Noord-Brabant door Franse troepen, onder leiding van generaal Dumouriez, bezet. Het Bataafs Legioen maakte deel uit van deze strijdkracht. Daendels deed een vergeefse poging om het Hollands Diep over te steken. Van deze veldtocht zijn o.a. brieven van Lambert Tieleman aan Van Beyma bewaard gebleven. Vanuit Brussel schrijft Lambert Tieleman aan Van Beyma die dan in Antwerpen logeert:37
An Citoyen Van Beyma, Citoyen Huybrechts dans la Rue Werik, Antwerp
Brussel den 27 novemb 1792
Ik ben, beste vriend, deze avond om vier uur met Daendels hier gearriveerd in vertrouwen dat wij onze Broederen Leud Falotes (niet goed leesbaar) hier zoude vinden alsmede de Ed. Mog. Senjeurs met wien over ons huishoudelijk bestien nog al een woorden te spreken hadden dat deezen, zo als wij van Claus geinformeerd zijn na Dumouriez vertrekken zijnde, zal het mij niet gelukken hun te spreeken.
Dog doordien Daendels bij de generaal Lambourdonnes moet zijn, zo zullen wij tragten morgenavond binnen stad Antwerpen te komen maar het zal wel middag worden eer wij van hier kunnen reiden op Mechelen het een en vervolgens op Antwerpen.
Ik wens niet meer als dat uwed dan het plasier zal hebben om samen met den ouden vader te mogen ontmoeten van wien ik zeer mijn compliment maake. Adjeu vriend, tot morgen.
TT
De Roller
In maart 1793 streden de Franse troepen bij Neerwinden tegen een Oostenrijks-Zuid Nederlands leger. De Fransen verloren deze slag en ze moesten zich uit de Zuidelijke Nederlanden terugtrekken.38 Het Bataafs Legioen werd bij Rijssel langs de grens met de Zuidelijke Nederlanden gestationeerd. Hier vonden regelmatig schermutselingen plaats. Na een felle slag op 12 en 13 september 1793 nam het Bataafs Legioen de plaats Menen in en verdreven de daar gelegerde Stadhouderlijke troepen. De 15e september moest het Bataafs Legioen zich echter weer terugtrekken op Rijssel.39
In september 1793 kwam Lambert Tieleman bij Rijssel om het leven bij een val met zijn paard.40 De datum van zijn overlijden is niet bewaard gebleven. Het is mogelijk dat hij niet in Rijssel was toen de slag begon. Als deze aanname correct is, is het mogelijk dat hij zich richting slagveld spoedde waarbij hij met zijn paard ten val kwam en dus niet aan de slag heeft deelgenomen.
De zaken van Lambert Tieleman en Johanna tijdens en na hun ballingschap in Nederland
In december 1789 lieten Lambert Tieleman en zijn vrouw Johanna hun huizen aan de Houtmarkt en in de Laarstraat in Zutphen verkopen. In 1791 en 1792 waren er oproepen in de kranten waarin Lambert Tieleman werd gemaand om onbetaalde rekeningen, voor hout dat hij in 1783, in Duitsland (Stadlohn) had gekocht, te voldoen (zie afbeelding 12).
Afbeelding 12. Oproep aan Tieleman in de Oprechte Haerlemsche Courant van 3 mei 1791 zijn openstaande rekeningen voor geleverd hout van 56 gulden te betalen41
In april 1796 verzocht Johanna Middelburg, sinds 1793 de weduwe van Lambert Tieleman, de Staten Generaal, om een pensioen omdat haar man was overleden tijdens zijn activiteiten voor de patriottische zaak. Haar verzoek werd afgewezen omdat Lambert Tieleman niet op het veld van eer was gevallen en omdat hun huwelijk kinderloos was gebleven.42 In het decreet van de Nationale Vergadering van de Staten Generaal werd de veldtocht van Dumouriez uit maart 1793 genoemd maar niet de slag bij Menen. Lambert Tieleman heeft niet aan de slag bij Menen deelgenoemen en was vermoedelijk al voor, of op weg naar, de slag bij Menen overleden. Johanna Middelburg ging na de bevrijding naar Nederland terug. Ze werd in 1798 als lidmaat van de gereformeerde kerk te Zutphen ingeschreven (zie afbeelding 13).
Afbeelding 13. Inschrijving Johanna als lidmaat van de Hervormde kerk.
bron: ECZ, RAZ, Inventaris van het archief van de Kerkenraad van de Hervormde Gemeente te Zutphen (1591-1970) (toegangsnr. 0063),
inv.nr. 81: lidmaatboeken 1770-1799, scan 0173, 1798.
Afbeelding 14. Gedicht van Lambert Tieleman de Roller in Album Amicorum van Hayo Tuinhout
simb (symbolisch/titel) Kloekmoedig en standvastig |
Bijlage 1.
Selectie van kranten waarin ingezonden stukken van de gecommitteerden van Zutphen verschenen.
Al deze krantenberichten zijn digitaal raadpleegbaar via delpher.nl.
• Leydse Courant, 12 mei 1783.
• Leydse Courant, 21 mei 1783.
• Hollandsche Historische Courant, 22 mei 1783.
• Hollandsche Historische Courant, 22 mei 1783.
• Leydse Courant, 4 juni 1783.
• Middelburgsche Courant, 12 juni 1783.
• Utrechtsche Courant, 25 augustus 1783.
• Leydse Courant, 8 september 1784.
• Nederlandsche Courant, 15 september 1784.
Bijlage 2.
Selectie van jaarboeken waarin de ingezonden stukken vanuit de kranten zijn opgenomen.
• E.J. van Beest. Stukken specterende de benoeming van Jochem Vriesekolk en mr. E.G.J. Crookceus als Gemeenslieden der stad Zutphen (Zutphen 1786) 4-10.• Idem, 40-41.
• Idem, 64-77.
• J. Allart, Zaaken van staat en oorlog betreffende de Verenigde Nederlanden zedert het begin van het jaar 1780. 17e deel (Amsterdam 1791) 92-93.
• J. Allart, Zaaken van staat en oorlog betreffende de Verenigde Nederlanden zedert het begin van het jaar 1780. 22e deel (Amsterdam 1791) 243-244.
• Den Hollandschen Weeklyksen Nieuwsvertelder 22 mei 1783. gedrukt by de Erve de Weduwe JACOBUS VAN EGMONT (Reguliers Breestraat, te Amsterdam) 83-84.
• P. van der Eyk e.a., Nieuwe Nederlandsche Jaarboeken of vervolg der merkwaardigste Geschiedenissen die voorgevallen zijn in de Verenigde Provincien, de Generaliteits Landen, en de Volkplantingen van den Staat (Leyden, Amsterdam mei 1788) 705.
• J. Allard. Zaken van staat en oorlog betreffende de Verenigde Nederlanden zedert het begin van het jaar 1780 . 15e deel (Amsterdam 1791) 171-183.
• P. van der Eyk e.a., Nieuwe Nederlandsche Jaarboeken of vervolg der merkwaardigste Geschiedenissen die voorgevallen zijn in de Verenigde Provincien, de Generaliteits Landen, en de Volkplantingen van den Staat (Leyden, Amsterdam mei 1783) 707-721.
• Idem 741-745.
• Idem 1303-1323.
• Verzameling van Placaaten Resolutien en andere authentyke stukken enz. betrekking hebbende tot de gewigtige gebeurtenissen in de maand september 1787, bevooren en vervolgens, in het gemenebest der Verenigde Nederlanden voorgevallen. 33 ste deel. https://resolver.kb.nl/resolve?urn=dpo:1433:mpeg21:0209 (URL geraadpleegd 21-8-2020)
Noten
1) S. Schama, Patriots and Liberators, revolution in the Netherlands 1780 -1813 (New York 1977) 1-24. J. Rosendaal, Bataven! Nederlandse vluchtelingen in Frankrijk 1787 -1795 (z.p. 2003) 12-20.2) Wikipedia, https://nl.wikipedia.org/wiki/Joan_Derk_van_der_Capell en_tot_den_Pol (URL geraadpleegd 15 april 2020).
3) De Dag van Toen, https://www.dagvantoen.nl/prinses-wilhelmina-opgepakt-door-tegenstanders-oranje/ (URL geraadpleegd 20 april 2020).
4) De Nederlandse Grondwet, https://www.denederlandsegrondwet.nl/id/vi42dj6ad7r1/algemeene_beginselen (URL geraadpleegd 6 juli 2020).
5) H.T. Colenbrander, Gedenkstukken der algemeene geschiedenis van Nederland van 1795 -1840 (Amsterdam 1908) XXXVII. Digitaal raadpleegbaar via Delpher.nl.
6) Erfgoed Centrum Zutphen (hierna ECZ), Oud archief van de stad Zutphen (hierna OAZ; toegangsnr. 0001), inv.nr. 48: Memoriën- en resolutiënboek van de stad Zutphen, Registers van resoluties van de magistraat 1775 -1777 (hierna Reg. Mag.), 5 sept. 1776, scan 0144-0145.
7) ECZ, OAZ, inv.nr. 48: Reg.Mag. 1775 -1777, 29 maart 1777, scan 0225-0226.
8) ECZ, Kaartencollectie Zutphen (toegangsnr. 0374), inv.nr. 217: Plan om een schutsluis aan te leggen van de IJssel, langs de lunet in de Noorderhaven naar de gracht rond het Molenbastion (met het noorden naar links). Dit plan is echter nooit uitgevoerd. 1782; Erfgoed Centrum Zutphen, https://erfgoedcentrumzutphen.nl/onderzoeken/beeldbank/detail/fafe62f2 -4033-57c1-b6f7-6ac25af4357e/media/8c3451ee-9447-5c60-4ebc-e9552691eac3?mode=detail&view=horizontal&q=KAART%201782&rows=1&page=1 (URL geraadpleegd 5 nov. 2019).
9) In zijn request lichtte Lambert Tieleman toe dat de zijdewinderij voordeel oplevert voor de armenzorg en de kinderen. Omdat het om een grote investering ging, vroeg hij octrooi aan zodat zijn idee niet door anderen werd gebruikt; ECZ, OAZ, inv.nr. 48: Reg. Mag. 13 aug. 1777, scan 0270 -0271.
10) ECZ, Oud rechterlijk archief Zutphen, toegangsnummer 0010, inv.nr. 0022: Criminele rechtspraak, periode 1735-1800, 6 nov. 1779, scan 79-81.
11) https://historiek.net/musketiers-musketten-wapen-betekenis/128735/; https://museumrotterdam.blob.core.windows.net/highres/051448_A-C_(2).JPG
12) ECZ, OAZ, inv.nr. 2571: Stukken uit de handelingen van de magistraat betreffende uiteenlopende onderwerpen, 3 april 1784, scan 0099-0107.
13) Nederlandsche Courant van 15 september 1784. Digitaal raadpleegbaar via Delpher.nl.
14) http://resources.huygens.knaw.nl/retroboeken/bmhg/#page=66&accessor=toc&view=pdfPane&source=48 pag 7-8 (URL geraadpleegd 6 maart 2022)
15) P. van der Eyk e.a., Nieuwe Nederlandsche Jaarboeken of vervolg der merkwaardigste Geschiedenissen die voorgevallen zijn in de Verenigde Provincien, de Generaliteits Landen, en de Volkplantingen van den Staat (Leyden, Amsterdam mei 1787) 1139-1146; J.A. De Chalmot. Verzameling van placaaten, resolutien en andere authentyke stukken enz. betrekking hebbende tot de gewigtige gebeurtenissen, in de maand september MDCCLXXXVII, bevoorden en vervolgens, in het gemeenebest der Vereenigde Nederlanden voorgevallen (Campen 1791) 187-193; Canon van Nederland, https://www.canonvannederland.nl/nl/utrecht/stad/een -utrechtse-revolutieleider-ppj-quint-ondaatje (URL geraadpleegd 11 juli 2020).
16) Rosendaal, Bataven! 39-44.
17) Wikipedia, https://nl.wikipedia.org/wiki/Patriotten; Wikiwand, https://www.wikiwand.com/nl/Pruisische_inval (beide URLs geraadpleegd 11 juli 2020).
18) Rosendaal, Bataven!, Bij dit boek hoort een lijst van vluchtelingen in Frankrijk in de periode 1787 -1795. Deze lijst staat op CD-ROM. In de lijst zijn persoonlijke gegevens van de vluchtelingen opgenomen. De personen zijn voorzien van een nummer. Lambert Tieleman heeft nummer 3328.
19) Huygens ing. http://resources.huygens.knaw.nl/bwn1780 -1830/DVN/lemmata/data/Vlierden (URL geraadpleegd 11 juli 2020).
20) Stadsarchief Kampen (hierna: SAK), Doop - Trouw- en begraafboeken Kampen 1608-1815, (hierna: DTB Kampen; toegangsnr. 00016), inv.nr. 329: Registers van overledenen en begravenen van de Bovenkerk (hierna: Reg. OBB) (19 sept. 1774-15 jan. 1812), scan 67. Het kind is in Hattem begraven.
21) K. Schilder, Besloten Testamenten 1655-1809 (Kampen 2001) 128. Met Zegelafbeeldingen. Bewerking van Inventarisnummers 156-162 van het Rechterlijk Archief Kampen. in: K. Schilder, Kamper genealogische en historische bronnen XXI p. 128; SAK, Rechterlijk archief Kampen, (hierna: RAK; toegangsnr. 0014), inv.nr. 161-205: Besloten testamenten, 7 maart 1788.
22) DTB Kampen, inv.nr. 329: Reg. OBB. scan 67. Het kind is in Hattem begraven.
23) P. van der Eyk e.a., Nieuwe Nederlandsche Jaarboeken of vervolg der merkwaardigste Geschiedenissen die voorgevallen zijn in de Verenigde Provincien, de Generaliteits Landen, en de Volkplantingen van den Staat (Leyden, Amsterdam mei 1790) 422-428.
24) Ibidem.
25) Rosendaal, Bataven! 93-110.
26) P. van Wissing, ‘Heethooftige en speculateur’ Petrus de Wacker van Zon (1758 -1818), https://www.dbnl.org/tekst/wiss007heet01_01/wiss007heet01_01_0001.php (URL geraadpleegd 19 sept. 2020).
27) Tresoar, Court Lambertus van Beyma (hierna CLB) (toegangsnr. 318-06), inv.nr. 14: Brieven staatkundig, 1789-1790 (28 dec. 1789).
28) Ibidem.
29) Rosendaal, Bataven! 191-206.
30) Idem, 193-194.
31) Tresoar, CLB, inv.nr. 14: Brieven staatkundig, 1789-1790 (30 okt. 1789); Rosendaal, Bataven! 202.
32) Rosendaal, Bataven! 202.
33) A. Hanou. Drie patriotten-auteurs in de loge, Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman XVI (1993) 10-16, ald. 11.
34) Rosendaal, Bataven! 221.
35) Idem, 293. Tresoar, CLB, inv.nr. 14: Brieven staatkundig, 1789-1790 (dec. 1790)
36) Tresoar, CLB, inv.nr.15: Brieven staatkundig, 1791 -1795 en z.j. (6 aug. 1792).
37) Idem, 27 nov. 1792.
38) Wikipedia, https://nl.wikipedia.org/wiki/Charles-Fran%C3%A7ois_Dumourie https://nl.wikipedia.org/wiki/Slag_bij_Neerwinden_(1793) (URL geraadpleegd 11 juli 2020).
39) Rosendaal, Bataven! 445.
40) Idem, lijst van vluchtelingen in Frankrijk 1787 -1795, nummer 3328 met notitie dat Lambert Tieleman zich zelden bij zijn compagnie bevond.
41) Resolver.kb, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010801164:mpeg21:pdf (URL geraadpleegd 16 febr. 2013).
42) NN, Decreten der Nationale Vergadering representerende het Volk van Nederland (z.p, 1797) 429-430 (Decreet d.d. 21 juli 1796). Geraadpleegd op https://books.google.nl/books?id=OPtdAAAAcAAJ&pg=PA430&dq=lambert+tieleman+roller&hl=nl&sa=X&ved=2ah UKEwjan8Wp0OrqAhUJMewKHRcaBpEQ6AEwAnoECAYQAg#v=onepage&q=lambert%20tieleman%20roller&f=tr ue (URL geraadpleegd 19 maart 2016)
43) Resolver.kb. https://resolver.kb.nl/resolve?urn=EuropeanaTravel:74H49:067v (URL gecontroleerd 11 juli 2020).